Identiteti shqiptar dhe identiteti kosovar

“Plani i Ahtisarit sipas mendimit tim është projekti i një shteti që formon kombin.”
“Ky është pragmatizmi i një klase politike, e cila historikisht, siç thashë, ka ardhur në pushtet nëpërmjet të huajve.”

Intervistë e Fatos Lubonjës botuar në gazetën kosovare “Epoka e re”. Intervistoi Dritan Dragusha.
-Më 17 shkurt 2008 është shpallur Kosova shtet i pavarur bashkë me rezolutën 1244, me pakon e Ahtisarit, pa ushtri, policinë nuk e kontrollon vetë, por dhe nuk e kontrollon një pjesë të territorit të vet. A mund ta quajmë këtë pavarësi sipas jush?

“Sigurisht që nuk është pavarësi. Në rastin më të mirë është pavarësi nga Serbia, nëse është. Gjykimi im për këtë situatë është se nuk jemi në një proces të përcaktuar qartazi, prerazi, vijëdrejtë, përkundrazi mjaft kontradiktor. Them kontradiktor në dy aspekte që duhen dalluar njëri nga tjetri. Njëri është procesi i kushtëzuar nga ndërkombëtarët, që marrin pjesë në proces me gjithë aktorët e vet, ndërsa tjetri është konteksti brenda Kosovës, ku ka edhe atje aktorë të ndryshëm, të cilët edhe ata janë në proces. Dhe po t’i shohësh të dyja palët, edhe ndërkombëtarët, edhe shqiptarët brenda, ku duhet të përfshijmë edhe pakicat e tjera, kanë kontradiktat e veta në këtë proces. Gjendja e Kosovës për sa i përket statusit të saj është pikërisht, për mendimin tim, shprehje e të gjitha këtyre kontradiktave. Më konkretisht, kur flas për ndërkombëtarët dhe kontradiktat mes tyre, kam parasysh: kontradiktat në një nivel gjeopolitiko-strategjik, ku mund të përmendja Rusinë me njërin krah që ka mbrojtur Serbinë dhe është kundër pavarësisë, me pjesën kryesore të Perëndimit me në krye SHBA-të që e mbështet. Por është edhe kontradikta që ka vetë Perëndimi brenda vetes në këto çështje. Disa shtete që kanë probleme të ngjashme, si Spanja dhe vende të tjera janë kundër. Po ashtu mendoj se ka edhe një kontradiktë tjetër, që nuk duhet harruar, që lidhet me pyetjen se ku po shkon Evropa. Ajo vetë është ngërthyer në kontradiktat midis atij që mund ta quajmë projekti i Evropës së Bashkuar, kozmopolite mënjanë dhe prirjet nacionaliste brenda shteteve të saj në anën tjetër. Edhe kjo është një kontradiktë e pazgjidhur. Padyshim që të gjitha këto reflektohen edhe në Kosovë, me një situatë paqartësie, siç e përshkruat edhe ju që jetoni atje çdo ditë. Nga ana tjetër, mendoj që edhe aktorët shqiptarë nuk është se janë të gjithë bashkuar në këtë proces. Ndoshta i bashkon të gjithë ideja e pavarësisë, por nga ana tjetër shoh se kanë shumë kontradikta midis tyre. Po ashtu ,raporti i politikanëve shqiptarë me ndërkombëtarët nga njëra anë dhe bashkatdhetarët nga ana tjetër ngërthen brenda një kontradikte tjetër të fortë për mendimin tim. Ç’kuptoj me këtë? Kuptoj që ata duhet të përdorin dy gjuhë, dy kode. Njëra është gjuha që lidhet me projektin ndërkombëtar, Planin e Ahtisarit, që dukej qartë, p.sh., në fjalën që mbajti ditën e pavarësisë Thaçi, apo që u shfaq në flamurin që u valëvit në Parlament si flamur i Kosovës, ndërsa tjetra është gjuha nacionaliste me shqiptarët, në kuptimin e gjuhës së aspiratave të shqiptarëve që kanë qenë aspirata të ndërtimit të shtetit të tyre komb. Edhe në këtë të fundit përsëri, nëse i hyjmë edhe më thellë kontradiktave midis shqiptarëve, do të dallojmë një projekt për një Kosovë të pavarur, shtet më vete, dhe një projekt për bashkim me Shqipërinë. Të gjitha këto që numërova e bëjnë situatën dhe këtë proces mjaft të paqartë e aspak vijëdrejtë”.

-P.sh., partitë politike në Serbi për të ardhur në pushtet atje propagandojnë për Kosovën, kurse partitë politike në Shqipëri vijnë në pushtet duke propaganduar se kush do ta fusë vendin nëpër strukturat e ndryshme perëndimore? A është edhe kjo njëfarë amullie që është krijuar në Kosovë, për shkak se Shqipëria nuk e ka rolin intervenues në këtë çështje?

“Kjo, për mendimin tim, lidhet me atë se fati i shqiptarëve, për fat të mirë apo të keq, edhe gjatë shekullit XX është përcaktuar kryesisht nga vullnetet e Perëndimit dhe jo nga proceset e brendshme shqiptare. Pra, po ta shohim historikisht formimin e shtetit shqiptar më 1912 dhe lënia e Kosovës jashtë tij, ishte rezultat i faktorit ndërkombëtar. Ai ka qenë përcaktues në dhënien e pavarësisë së Shqipërisë. Shqiptarët, për arsye që lidhen me atë sesi u ka ardhur historia, nuk kanë mundur të jenë faktor determinues brenda përbrenda vetvetes, për të përcaktuar fatin e tyre. Dhe politikanët shqiptarë kanë lindur nga këto situata, që janë lidhur pastaj edhe me interesat e tyre të pushtetit. Historia sikur të ishte përcaktuar vetëm nga brenda, do të kishte qenë ndryshe sigurisht. Edhe Shqipëria duket e pavarur, mirëpo edhe politikanët tanë janë të varur. Për mirë apo për keq, kjo është e diskutueshme”.

-Si e shpjegoni që politikanët si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri nuk e shikojnë së pari interesin e vendit të tyre, por përkundrazi kanë një dashuri të pakusht ndaj Perëndimit?

“Por kjo s’është dashuri pa kushte. Kjo as nuk është dashuri fare. Ky është pragmatizmi i një klase politike, e cila historikisht, siç thashë, ka ardhur në pushtet nëpërmjet të huajve. Historikisht. Merre me radhë historinë e Shqipërisë”.

-Mirëpo kjo është një gjë që po na kushton?

“Lidhur me çështjen nëse po na kushton ose jo, këtu në rastin e Kosovës sot, por edhe të Shqipërisë dje dhe sot, unë kam pikëpyetjet e mia. Në ç’kuptim? Sepse në qoftë se do të flasim me termat e një shteti, kombi shqiptar, i vetëmjaftueshëm, i organizuar dhe i fuqishëm, ky ka munguar. Të flasim çiltër, unë kam pikëpyetjet e mia për atë që do të kishte ndodhur nëse disa rrethana historike të caktuara, për mirë a për të keq, kjo është çështje prapë e hapur, nuk do të kishin bërë që forca të caktuara ndërkombëtare të mbështesnin ekzistencën e një shteti shqiptar. Ashtu sikurse kanë bërë që sot të mbështesin një Kosovë të pavarur. Pra, sikur të bëhej fjalë për një popull shqiptar të pambështetur nga ndërkombëtarët, a do të kishte qenë ai në gjendje të fitonte pavarësinë e të ndërtonte shtetin e vet komb? Nuk e di, ndoshta edhe po, por ndoshta edhe jo. Të paktën në rastin e Kosovës, jo kaq shpejt e kaq lehtë. Ne shikojmë një popull si ai palestinez, që po lufton shumë për pavarësinë, por s’e merr dot, shikojmë kurdët s’marrin dot shtet, shikojmë Tibetin, çeçenët. Pra, e kam fjalën se ajo që quajmë varësia ndaj ndërkombëtarëve është e diskutueshme se sa është pozitive e sa negative në këtë rast. Sot në botë ka një kontradiktë të fortë midis asaj që quhet e drejta e popujve për vetëvendosje në njërën anë dhe principit të sovraniteti dhe integritetit territorial të shteteve në anën tjetër. E drejta e popujve për vetëvendosje mund ta ndryshonte krejtësisht hartën e botës, e prandaj principi i sovraniteti i mosndryshimit të kufijve, i nënshkruar në Helsinki, mbetet dominant. Ja pse ngulmohet kaq shumë të thuhet se Kosova është një rast i veçantë. E nëse është kështu, çka mua nuk më bind, shqiptarët e Kosovës duhet ta shohin si privilegj që janë trajtuar si rast i veçantë, sepse nuk më duket se kanë bërë më shumë sesa palestinezët, kurdët apo çeçenët për ta fituar vetë pavarësinë”.

-Unë nuk e di se sa ju jeni i njoftuar me planin e Ahtisarit?

“Pak a shumë…”

-Kuvendi i Kosovës e ka pranuar planin e Ahtisarit me aklamacion, ky është një plan që Kosovën e ndan në vija etnike, kulturën ortodokse mesjetare të Kosovës e serbizon, pra kishat dhe manastiret ortodokse shqiptare ia jep Serbisë, d.m.th na e bën shkëputjen kohezive në aspektin historik? Dhe tash, nëse flasim për mbështetjen e Perëndimit për krijimin e një shteti të tillë me kalimin e kohës, ashtu si Bosnjën, edhe Kosovën ndërkombëtarët do ta shpallin si shtet të dështuar…

“Plani i Ahtisarit sipas mendimit tim është projekti i një shteti që formon kombin. Ju më herët në bisedë përdorët fjalën shkombëtarizim i shqiptarëve. Është interesant përdorimi i këtij termi. Shkombëtarizim nënkupton që ti e ke një identitet kombëtar, të cilin po e humbet, apo jo. Në fakt, ajo që ndodh është vazhdimi i një procesi kombformimi. Është një proces, sipas planit të Ahtisarit, i formimit të një kombi që quhet në terminologjinë e njohur “kombi i shtetit”, siç janë shumë shtete: Franca, SHBA, Anglia dhe jo kombi i kulturës, siç ka qenë modeli italian apo gjerman në shek XIX. Synohet të formohet një shtet i ri, me një flamur të ri si simbolin e vet, me kufijtë e vet dhe tentohet të krijohet një identitet, që në rastin e shqiptarëve të Kosovës nuk mund të jetë më identiteti që ata kanë pasur më përpara, apo të cilin aspironin ta kishin. Sepse identiteti është një proces, dhe ky është problemi. Kur thua “shkombëtarizim”, nënkupton se e ke një identitet kombëtar që po e humbet dhe po mbetesh pa gjë. Kurse kur e kupton identitetin si proces nuk po e humbet, por po e ndryshon. Çështje tjetër pastaj, nëse e pranon këtë ndryshim apo nuk e pranon; sa ky ndryshim është i mirë për ty, sa është i keq, sa i madh apo i vogël. Kjo mbetet një çështje e hapur”.

-Identiteti është një proces shumë i ndërlikuar. Nuk bëhet me dekret e as në laborator dhe nuk krijohet me anë të dëshirave. Shqiptarët e Kosovës kanë identitet, ata janë shqiptarë. Edhe lufta e fundit e 1999 është bërë në këtë frymë…

“Deri në vitin 1999 shqiptarët luftuan në emër të flamurit të tyre kuqezi. Mirëpo çfarë ndodhi? E thashë më parë: ndodhi që në këtë luftë ndërhyri një forcë e tretë, pa të cilën vështirë se mund ta fitoje luftën. Ajo hyri brenda për arsyet e veta; ka shumë hipoteza pse u bë ndërhyrja në Kosovë: humanitare, mbrojte të drejtave të njeriut, që të mos përsëritej edhe njëherë Bosnja, në një kuadër gjeostrategjik për të justifikuar ekzistencën e NATO-s etj. Duhet ta pranojmë këtë. Nuk mund të besojmë se ne shqiptarët na donin shumë ndërkombëtarët dhe hynë për ne, sepse mendojnë se këta shqiptarët janë popull i zgjedhur…, apo jo. Ata hynë për interesat e tyre dhe, në momentin që hynë, vendosën, siç kanë bërë historikisht perandoritë e mëdha, le të përmend Romën p.sh., të vendosin ligjet e tyre në territorin ku shkelin. Dhe këtu shfaqet qartë ajo që e quajta kontradiktë, që u lind shqiptarëve: në një kohë kur ata luftuan me flamurin kombëtar, sot u duhet të mbajnë një flamur tjetër, që ua kanë imponuar ndërkombëtarët, që janë fitimtarët e luftës. Po pse? Sepse nuk mund të thuash kurrsesi se ata ndërhynë për të krijuar shtetin komb shqiptar në kuptimin e shekullit XIX, ku vërtet luftohej për pavarësi kombëtare, kur Bajroni shkonte dhe luftonte për pavarësinë e Greqinë, sepse çlirimi kombëtar ishte asohere fryma e kohës. Jemi në shekullin e XX-XXI, ku fryma e kohës në Perëndim nuk është më çlirimi ose pavarësitë kombëtare, por globalizimi, ndërvarësia midis shteteve, të drejtat universale të njeriut, mbrojtja e multikulturalizmit që përbëjnë, si të thuash, frymën dominante. Edhe Perëndimi, siç thashë, ka kontradiktat e veta në këtë aspekt, kundërprojektet nacionaliste, por fryma dominante është kjo. Dhe prandaj ai vjen me një projekt tjetër, me një flamur tjetër, me një proces tjetër nga ai i shqiptarëve. Të thotë ty: “Unë të mbështes deri këtu dhe ti do të pranosh këtë proces. Madje unë ta imponoj këtë proces”. Tani pikëpyetja është kjo për mua: sa janë të gatshëm shqiptarët kulturalisht dhe shpirtërisht për ta pranuar këtë proces, por jo vetëm shqiptarët, edhe serbët, por edhe gjithë Ballkani ku dominojnë nacionalizmat. Pra, sa mund të ketë sukses ky proces? Unë kam pikëpyetjet e mia se a mund të ketë sukses ky proces”.

-Në kohën e Millosheviçit shqiptarët janë rrahur, torturuar dhe janë vrarë vetëm e vetëm pse kanë bartur flamurin kuqezi. Dhe me anë të një lufte dhe me gjithë ato vrasje që ndodhën, Millosheviçi nuk mundi t’i deshqiptarizojë shqiptarët. Mbase ndjenjën kombëtarë vetëm sa ua forconte. Mirëpo çfarë ndodh tash? Këto plane, ky projekt që vijnë nga lart e që e kanë përkrahjen e politikës vendore, po na e ndryshon edhe flamurin me anë të një procesi “të padhunshëm”. Madje ky projekt po na i ndryshon të gjitha ato të cilat Millosheviçi nuk mundi të na i ndryshojë madje as me luftë. Pse ndodh kjo?

“Millosheviçi ka dashur të na asimilojë dhe të heqë flamurin kuqezi në emër të flamurit serb, identitetit serb, ose të na dëbojë fare. Perëndimi do të të asimilojë (qesh) edhe të të integrojë si me thënë në emër të flamurit të vet, me yje së bashku me serbët. Edhe tani kemi një imponim. Këtu çështja është se sa janë shqiptarët dhe përgjithësisht ballkanasit, por edhe vetë perëndimorët të bindur në këtë projekt. Për mua ky është një projekt shumë i madh. Është projekti i vëllazërimit të popujve, i Evropës së Bashkuar. Mos të harrojmë: ky jo se ta heq identitetin, pasi identiteti shqiptar mbetet, por të shtohen edhe identitete të tjerë plus, ku sipas këtij projekti identiteti yt nuk kërcënon identitetin e tjetrit dhe anasjelltas. Kosova multietnike, siç përfytyrohet, është një shtet ideal edhe në Perëndim. Ideal në bazë të një konceptit jonacionalist, por postnacionalist në qoftë se mund ta quajmë kështu”.

-Mirëpo ky farë identiteti që po tenton të krijohet në Kosovë nuk duket se është nuancë. Është tamam ngjyrë…

“Po, po… ngjyrë është. Por tani problemi është ky: pse ti nuk e pranon këtë ngjyrë?

-Mirë. Ne si Kosovë dhe si shqiptarë në përgjithësi jetojmë në një vend/kohë ku: Kroacia tenton të marrë një pjesë të Bosnjës, Hungaria tenton të marrë Vojvodinën, e cila thotë se është e banuar me hungarezë Bullgaria tenton të marrë një pjesë të Maqedonisë, po ashtu edhe Greqia një pjesë të Shqipërisë dhe Serbia kontrollon një pjesë dhe tenton që ta rimarrë tërë Kosovën. Dhe në tërë këtë farë gjendjeje, ne shqiptarët tentojmë të bëhemi kozmopolitë. Ku na çon kjo?

“Mbase edhe Arbër Xhaferin kur flet për këtë problem thotë se: “A duhet te debatojmë se a jemi shqiptarë”? Kurse ne po debatojmë, e në fakt nuk duhet të debatojmë…”

-Hiq pretendimin e serbëve për sovranitetin mbi Kosovën dhe ndoshta rrezikun e mosqëndrueshmërisë së Bosnjës për sa u përket vendeve të tilla, si Greqia, Bullgaria e Hungaria, unë nuk i shoh orekset që përmendni të ndezur, përveçse në mendjet e sëmura të një minorance. Janë vende që bëjnë pjesë në bashkësinë evropiane tashmë. Kjo që thoni ju mund të ndodhë në rastin e një Lufte të Tretë në Evropë, çka është thuajse e pamundur?

“Sa për debatin, nëse jemi shqiptarë ne nuk debatojmë për humbjen, por debatojmë për ndryshimin e identitetit të shqiptarëve. E këtu ka një ndryshim të rëndësishëm, që ka të bëjë me dy qasje të ndryshme ndaj identitetit. Ajo që e kam quajtur shpesh “qasja esencialiste” ndaj identitetit, është qasja sipas së cilës identiteti është një dhe i pandryshueshëm. Është ajo që kemi qenë, që jemi dhe që do të jemi, sikur të bëhet fjalë për një bërthamë, mishi rreth së cilës ikën, ndryshon, por ajo mbetet aty, “e ngurtë”. Kurse “identiteti i lëngshëm”, siç e quan Baumani, e konsideron atë si një proces, një “ngjarje” në ndryshim. Pra, neve na duket se kështu kemi qenë qysh nga koha ilire, ku në fakt identiteti shqiptar për të cilin po flasim është një konstruksion i elitave nacionaliste të shekullit XIX. Shqiptari që kemi sot, ai flamur që kemi sot, për të cilin themi ky është flamuri ynë, është vendosur të ishte flamuri i Shqipërisë më 1912. Ky identitet është ndërtuar mbi disa mite të nacionalizmit shqiptar, të rëndësishme si gjuha, Skënderbeu, disa momente të historisë së përbashkët. Por po të shikosh historinë, ndërtimi i këtij identiteti ka qenë një proces shumë i komplikuar. Ka ardhur nga disa procese që kanë konverguar në një identitet dominant që erdhi duke u forcuar. Ndërkaq edhe ai nuk është se ka mbetur gjithnjë i njëjtë. Në kohën e Enver Hoxhës ndryshoi identiteti. Nuk ishte e njëjta gjë shqiptari i Enverit me shqiptarin e kohës së Zogut apo edhe më herët. Kështu që në këtë proces, sot shqiptarët edhe po humbasin diçka, edhe po u shtohet diçka jo mekanikisht, por organikisht, duke e ndryshuar pra të gjithin. Ndryshimi kryesor lidhet me atë që e quajmë identitet evropian, që synon t’i bëjë pjesë e Evropës. Se sa pastaj ata do të mund të arrijnë të jenë edhe evropianë pa e humbur identitetin shqiptar, që ka të bëjë me historinë e tyre, këtë nuk e kam dëgjuar se në Kosovë ndodhin edhe gjëra të tilla që, meqenëse jemi evropianë, atëherë le ta heqim fenë myslimane dhe të bëhemi të krishterë; kjo është një punë tjetër. Këto janë procese ndërtimi identitar dhe se sa t’i ke dinjitet në këtë proces, se sa t’i ruan dhe nuk hedh poshtë të kaluarën tënde, identitetin e mëparshëm, kjo është një çështje e rëndësishme. Për fat të keq, shqiptarët shpeshherë në historinë e tyre i janë adaptuar identitetit të ri që u është imponuar nga koniunktura e jashtme dhe politika e brendshme; janë bërë kinezë, sovjetikë, kanë ndërruar emrat duke i bërë Vladimir… e kupton… dhe tash ndërrojnë edhe emrat, edhe mbiemrat, edhe fenë dhe bëhen të gjithë anglezë, amerikanë… E kupton, në një mënyrë që tregon një popull ende të paformuar mirë, ende në një stad paksa fëmijëror”.

-Ju thatë se identiteti shqiptar është ndërtuar mbi mite si Skënderbeu, është ndërtuar mbi simbolika dhe simbole kombëtare…

“Po”.

-Po me të njëjtat mite dhe simbole kanë qenë edhe shqiptarët jashtë kufijve të Shqipërisë, të cilët kanë kaluar me të njëjtën histori.

“Jo me të njëjtën histori, sepse po të shikosh historia jonë me historinë e Kosovës është e ndryshme nga 1912 e këtej në shumë aspekte. Por edhe më parë ka qenë e ndryshme, sepse katër vilajetet ku kanë jetuar shqiptarët në kohën e Perandorisë Osmane kanë pasur shumë ndryshime njëri nga tjetri. Shqiptarët e Kosovës kanë kultivuar disa mite nacionalist të konstruktuar në kohën e Rilindjes, por duke mos pasur shtetin e tyre, si ata të Shqipërisë, procesi ka qenë i ndryshëm. Ata kanë qenë në Jugosllavi ku janë diskriminuar nga serbët, dhe kjo ka luajtur një rol me rëndësi, por ku ka pasur edhe Bashkim-Vëllazërim, ku kanë mësuar serbisht, ku kanë mundur të dalin në kohën e komunizmit jashtë shtetit, ku kanë ruajtur fenë. Dua të them se kanë pasur një histori tjetër nga ajo e shqiptarit të Shqipërisë dhe se duke qenë identiteti një proces, historia ndikon edhe në formimin e identiteteve e diferencave. Nuk mund të thuhet pra, se është ruajtur një thelb i njëjtë dhe i pandryshueshëm për të gjithë, as se ky do të mund të ruhet nëse historitë do të jenë të ndryshme”.

-Edhe këto që ju po i thoni se nuk i kanë jetuar në Jugosllavi, por ka pasur vëllazërim, bashkim etj., e që i kishin futur me dhunë, prapë shqiptarët nuk i harruan këto mite, përkundrazi janë forcuar dhe trashëguar.

“Edhe i kanë harruar një pjesë…”

-Janë harruar nga presioni…

“Edhe presionet janë pjesë e historisë. P.sh. u eliminua feja fare në Shqipëri, që është princip i rëndësishëm identitar, u injoruan dhe u harruan shumë figura…”

-Përveç kësaj në Kosovë pas 17 shkurtit, 28 Nëntori, Dita e Flamurit nuk do të jetë festë zyrtare. D.m.th nuk është se po e bëjmë edhe një identitet të ri. Jo, ne po e humbin identitetin që e kishim dhe kinse po na imponohet një identitet i ri e që në fakt s’është identitet.

“Për mua kjo që thoni ju, kjo ndërprerje, ky ndryshim i menjëhershëm i imponuar është procesi interesant që e paraqet vështirësinë e madhe. Po të vësh re, identitetet në përgjithësi kanë ndryshuar gradualisht, por mos të harrojmë se kanë ndryshuar edhe me hove, me revolucione të caktuara. Shqiptarët në shek. XIX shumica identifikoheshin si turq, ama etnolingustikisht kanë qenë shqiptarë. Vjen nacionalizmi dhe identifikohen si shqiptarë, vjen komunizmi si një revolucion dhe identifikohen si komunistë internacionalistë, më shumë sesa si shqiptarë nacionalistë. Pastaj, veçanërisht pas prishjes me jugosllavët e sovjetikët i rikthehen nacionalizmit, duke u bërë nacionalo-marksistë-leninistë. Edhe shqiptarët e Kosovës ka qenë një kohë që më shumë ishin jugosllavë, sesa shqiptarë. Zgjimi kombëtar edhe aty ka qenë një proces. Qe një kohë që u bënë marksistë-leninistë për të qenë shqiptarë. Janë identitete këto. Pavarësisht sesa këto nguliten, sesa mund të rezistojnë në kohë. Tani edhe në Kosovë jemi në një situatë ku ka ndërprerje të fortë, ku imponohet një identitet më shumë sesa pranohet. Imponohet edhe për rrethana pragmatizmi politik dhe kjo e bën të vështirë atë sesa mund të mbijetojë vërtet ky lloj identiteti i ri, kjo lloj Kosove a çka do të jetë. Por ama, unë e quaj një eksperiment të hapur dhe jam shumë kurioz të shoh si do të shkojë. Kush do të triumfojë? Por mos kujto se ke aq fuqi ta ndryshosh këtë perandorinë e madhe që na e ka imponuar. Është një perandori që i ka imponuar ligjet e veta. Mund të thuash se ç’është kjo padrejtësi, por kur shikon pastaj historia kështu ka qenë. Kështu ua kanë imponuar gjithmonë shumëçka vendeve të vogla”.

-Pajtohem se nuk mund t’i kundërvihemi kësaj perandorie, siç po e quani ju, mirëpo a mund t’i bëjmë ballë një gjëje, e cila është e dëmshme për ne: të mos ta pranojmë?

“Po pse mos ta pranojmë lind pyetja? Sepse unë vetë nuk jam nacionalist dhe gjithmonë e kam parë me shumë dyshim nacionalizmin me çka polli në Luftën e Dytë, por edhe së fundi në ish-Jugosllavi. Koha provoi që nacionalizmi që pati periudhat e veta të rilindjeve dhe reformave të mëdha kombëtare solli pastaj edhe katastrofa të mëdha. Nuk kemi ardhur kot sot te ky projekti i Ahtisarit. Ai është një projekt antinacionalist në thelbin e vet. Sepse luftërat nacionaliste bënë atë që bënë në Ballkan. Shqipëria e madhe, Serbia e madhe, Kroacia e madhe të gjitha këto krijuan në fakt plagë dhe probleme të mëdha. Tani këtu pyetja është: Pse shqiptarët e kanë kaq vështirë të pranojnë një projekt mbinacional? Dhe, a është pozitiv apo është negativ ky? Pse qenka më mirë që unë të jetoj vetëm në një shtet të vogël shqiptar dhe vetëm me shqiptarë dhe mos të ndjehem mirë kur ka edhe popuj të tjerë që jetojnë në shtetin tim, që më pasurojnë kulturalisht, siç është ideja e një Evrope të së nesërmes, ku të lëviz pa kufi, sigurisht duke ruajtur edhe kultivuar kulturën time kombëtare. Kjo është një çështje që mbetet e hapur. Sepse po të vësh re, nacionalizmi si ideologji dhe instrument politik vërtet ka sjellë në shumë vende një çlirim kombëtar, ndaj një kolonizatori, por nuk mjafton vetëm kaq për të qenë i lirë, nëse brenda vendit tënd nuk je i lirë. Ne ishim të pavarur në kohën e Enver Hoxhës. Ai na fliste për pavarësi gjithë kohën: nga Perëndimi, Lindja, nga fetë nga të gjithë, por kishim diktaturën më të egër, jetonim në një zgjedhë që asnjë i huaj nuk e na e kishte sjellë më parë. Ka shumë raste kur vende të ndryshme janë çliruar nga kolonializmi, po përmend Algjerinë që u çlirua nga Franca e që kanë rënë në një diktaturë të egër. Pra, ka shumë elemente që e krijojnë atë që mund të quhet liria e njeriut dhe sistemi i vlerave të demokracisë. Çështja është nëse e pranojmë apo s’e pranojmë këtë sistem vlerash që ka Evropa sot. Cili është ky sistem vlerash? Çfarë do të imponojë ai? Në qoftë se është një sistem vlerash antinacionalist në kuptimin e nacionalizmit si urrejtje ndaj tjetrit, si mospranim i tjetrit, si përjashtim i tjetrit, si luftë me tjetrin, atëherë ky është një sistem vlerash për t’u përvetësuar. Mirëpo ti mund të thuash që unë nuk jam i sigurt akoma se a jam çliruar dot nga Serbia me këtë proces, sepse mund të mbetem në Serbi. Kjo pastaj e komplikon situatën, por shumëçka do të varët nga shqiptarët, se sa dinë ta menaxhojnë këtë kontradiktë”.

-Problemi i Kosovës është se shqiptarët e Kosovës janë në një proces të humbjes së identitetit, kurse në anën tjetër e ka një armik të përbetuar, siç është Serbia, e cila e kontrollon një pjesë të territorit të Kosovës, i ka enklavat gjithandej nëpër Kosovë, të cilat i kontrollon nëpërmjet strukturave paralele dhe si rrjedhim, ne në vend që të merremi me këtë rrezik që po na kanoset, merremi me këto që na i servir Evropa, siç është identiteti, që për disa është “vlerë”, kurse për shqiptarët problem…

“Në fakt procesi vjen nga Rambujeja”.

-Po, po, ky proces ka një koherencë…

“Procesi ka këtë koherencë, që vjen nga fakti se ne nuk fitojmë dot gjë pa mbështetjen e Perëndimit. Dhe Perëndimi, siç thashë, ka pasur interesat e veta. Unë dyshoj se po të kishte ndodhur pas 11 shtatorit ajo që ndodhi më 1999, s’do të bëhej dot ndërhyrja e NATO-s. Pse? Sepse do të prisheshin ekuilibrat me Rusinë, do të ishte një situatë tjetër e do të ishte më e koklavitur puna. Prandaj them që ai që po e quajmë në këtë bisedë “identitet”, edhe negociohet. Pra, unë bëj negociata dhe vendos kushtet e mia. Unë të pranoj ty me këtë flamur. S’do ketë flamur, atëherë unë s’të pranoj fare. Në këtë negocim për mua është e rëndësishme që shqiptarët të ndërtojnë shtetin në kuptimin e shtetit ligjor, administratës eficiente dhe të pakorruptuar, sepse tek e fundit, siç thotë edhe Gëte: “Ja, kombi është fjalë boshe përpara asaj që jeton përditë në kuptimin e mirëqenies ekonomike, kopshtit që ke pranë shtëpisë, sa i mirëorganizuar je, çfarë cilësie të jetës ke”. Në këtë kuptim përshtypja ime është që shqiptarët flasin kaq shumë për kombin, flet Xhaferi …OK, por nuk bëjnë dot një palë zgjedhje atje në Maqedoni, bëjnë banditizma atje. Atëherë bëj më mirë punën e kulturimit, të shkollimit, të organizimit, administrimit lokal e respektit të ligjit e të tjetrit dhe atëherë vjen vetë shumëçka”.

-Frojdi thotë që qytetërimi është ndrydhje, në kuptimin që shoqëria i ka disa dogma ku edhe identiteti kombëtar është ndërtuar mbi këto dogma, mbi këto tema tabu.

“Tabu nuk janë…”

-Madje edhe ju në një shkrim tuajin keni shpjeguar se përse na duhet Skënderbeu si hero kombëtar, ndonëse në kohën kur ai ka luftuar nuk ka pasur kombe. D.m.th na duhet ky kohezioni historik, që nëpërmes kësaj lidhjeje historike kemi krijuar edhe këtë identitet që kemi sot…

“Skënderbeu është mit i nacionalizmit shqiptar. Por po të shikosh, për mite kemi gjithmonë nevojë, sepse miti, siç thuhet, është “fillesë organizuese”, organizon dhe bashkon. Miti ka shumë rëndësi në krijimin e komunitetit, në identifikimin e një komuniteti. Por mitet ndryshojnë”.

-Në ç’kuptim ndryshojnë mitet?

“Po të shohësh gjen shumë sot në Evropë kalorës si Skënderbeu, që kanë bërë luftërat të ndryshme, që rrinë nëpër sheshe që mbajnë emrat e tyre. Po të pyesësh se kur janë ngritur ato monumente, do të zbulosh se shumica janë ngritur në shekullin XIX e XX, e kjo është periudha e nacionalizmave. Po të shohësh, sot nuk ka më thuajse fare monumente për luftëra e luftëtarë, sepse pas Luftës së Dytë Botërore bëhen monumente për viktima, jo për ata që kanë bërë luftëra. Jemi në kohën e konstruktimit të miteve që frymëzojnë paqen e bashkëjetesën. Çdo kohë ka mitet e veta”.

-Do të thotë që ka përfunduar ky procesi i krijimit të kombeve?

“Në Evropë ka përfunduar, ndonëse, siç thashë më parë, jo pa rrezik, rikthimit të nacionalizmave. Por fryma dominuese është bashkimi i vlerave dhe jo ndarja e urrejtjet nacionaliste. Shqiptarët dhe Ballkani në tërësi jetojnë anakronizmin e fenomenit. Ti nuk ke mbaruar procesin e krijimit të shtetit komb, në një kohë kur bota, tek cila ti kërkon të futesh e të bësh pjesë, ajo perëndimore, e ka tejkaluar, ka tjetër “frymë kohe”. Kjo them se është gjithë kontradikta e asaj që ndodh në Ballkan dhe në Kosovë, ky anakronizëm kjo mospërputhje e dy frymëve të kohës. Tani e gjithë zgjuarsia është sesi ta kapërcesh këtë anakronizëm”.

-Sipas jush, si të kapërcehet?

“Mendimi im është çka thashë më parë: duhet marrë më e mira e asaj që mund të jetë pjesë e ideologjisë nacionaliste, që të frymëzon ruajtjen dhe zhvillimin e kulturës kombëtare, dashurinë për njëri-tjetrin, sakrifikimin në emër të së mirës së bashkëkombësve dhe të ardhmes së tyre e të fëmijëve, por duke e hibridizuar me frymën e kohës evropiane dhe vlerat themelore që ndërtojnë këtë frymë që janë ato të lirisë, demokracisë e respektit për tjetrin e ndryshëm, që e bëjnë njeriun një qenie që ka personalitetin dhe integritetin e vet individual, që nuk e plotëson boshllëkun e vet shpirtëror me një identitet të vetëm kolektiv dhe as me urrejtjen ndaj tjetrit, siç ka ndodhur me nacionalizmat, por që zhvillon personalitetin e vet shumëidentitar, duke zhvilluar potencialet e veta e duke u pasuruar nga kontakti me të tjerët. Për këtë duhet pasur parasysh gjithashtu se edhe në Evropë ka pluralizëm, ka të majta e të djathta pikërisht se disa janë më nacionalistë e konservatorë e të tjerë më internacionalistë, kozmopolitë e progresistë, dhe kjo krijon dinamikën dhe ekuilibrin, duke bërë të përfaqësohen të gjithë më mirë. Me fjalë të tjera, mendimi im është që, në qoftë se shqiptarët do të përqendrojnë më shumë vëmendjen në kulturimin e tyre, nëse do të ndërtojnë një vend ku shkollat do t’i kenë të mira, ku të mësohet mirë shqipja, por edhe gjuhë të huaja, ku aritmetikën e shkencat e profesionet fëmijët t’i mësojnë mirë, ku administrimi lokal, punësimi, respekti për ligjin të funksionojnë, ku tek e fundit të rriten njerëz që kanë dinjitet e personalitet individual, atëherë them se kjo do të ishte një rrugë që do ta lehtësonte shumë kapërcimin e kësaj kontradikte që po jetojnë midis aspiratës për pavarësi e sovranitetit nga njëra anë, dhe interdipendencës nga ana tjetër”.